Tag: nietzsche

Myśl Nietzschego w statystyce

o 2025-05-13

Poprosiłem GPT o zrobienie prostego podsumowania twórczości Fryderyka Nietzschego (zainspirowany książką „Krótki kurs filozofii – Nietzsche”), w podziale na książkę i koncept. Oto efekty.

Uznałem, że za najbardziej reprezentatywne pojęcia dla myśli Nietzschego to „wola mocy”, „nadczłowiek” oraz „wieczny powrót”. W związku z tym, że ChatGPT oryginalnie był trenowany na języku angielskim – w komunikacji z nim użyłem tegoż języka. Poniższa tabela to efekt – ot tak zostawię tu ją dla przemyślenia. I tak – pominąłem „Wolę mocy” gdyż nie jest to oficjalnie opublikowane dzieło. Choć tam akurat „wola mocy” pojawia się ponad 40 razy.

Year	Title	Will to Power	Overman	Eternal Recurrence	Page Count (avg)
1872	The Birth of Tragedy	0	0	0	130
1873–76	Untimely Meditations	1	0	0	240
1878	Human, All Too Human	2	0	1	350
1881	The Dawn (Daybreak)	2	0	1	300
1882	The Gay Science	3	1	5	340
1883–85	Thus Spoke Zarathustra	15	26	13	320
1886	Beyond Good and Evil	7	1	2	240
1887	On the Genealogy of Morality	6	0	1	200
1888	The Case of Wagner	0	0	0	60
1888	Twilight of the Idols	3	1	2	140
1888	The Antichrist	4	1	1	120
1888	Ecce Homo	2	2	1	150

Linki #14 – koncepcja woli u Nietzschego i Schopenhauera

przez Michał Piotrowski

o 2024-05-05

w Linki

Pojęcie woli odkrywa dość istotną rolę od mniej więcej połowy XIXw – wraz z wystąpieniem Artura Schopenhauera. Dalej mamy Nietzschego, Adlera czy na końcu Viktora Frankla. Dziś podrzucam materiał dotyczący pojęcia woli u tych dwóch pierwszych – https://www.youtube.com/watch?v=cnm1n_qQSRk&ab_channel=AdamJank%2FFundacjaH%2BP

Cytat #8 – 'Umysł zamknięty’ Allana Blooma

przez Michał Piotrowski

o 2024-01-20

w Cytaty

Według Nietzschego 'Bóg umarł’. Nie oznacza to jednak automatycznie wojującego ateizmu. Oznacza za to niezaspokajalną tęsknotę.

Nietzsche zastępuje beztroski, zadowolony z siebie ateizm ateizmem cierpiącym, bolejącym nad swymi ludzkimi konsekwencjami. Tęsknota za wiarą, wraz z nieprzejednaną odmową zaspokojenia tej tęsknoty, to jest zdaniem najgłębsza z możliwych postaw wobec naszej kondycji duchowej.

Allan Bloom, „Umysł Zamknięty”, s. 255

„Umysł zamknięty” – wpis techniczny

przez Michał Piotrowski

o 2023-12-15

w Wpisy techniczne

Wpis techniczny poświęcony książce Allana Blooma „Umysł Zamknięty”, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2012

Ciekawe lektury z książki

brak

Cytaty

„Jest jedna rzecz, której nauczyciel akademicki może być całkowicie pewien: niemal każdy student przychodzący na uniwersytet sądzi, a przynajmniej tak mu się wydaje, że prawda jest względna. […] Tym, co ich łączy [studentów – przyp. MP], jest relatywizm i postulat powszechnej równości. Te dwa czynniki są ze sobą intencjonalnie związane w wymiarze moralnym. Względność prawdy nie jest w ich oczach jakąś przesłanką teoretyczną, lecz wymogiem moralnym, koniecznym warunkiem wolności społeczeństwa.” s. 28

„Rzecz jasna, studenci nie potrafią swej opinii obronić. Została im ona wpojona jako niepodważalny aksjomat. W najlepszym razie argumentują następująco: Istniało i istnieje tyle różnych poglądów i kultur – jakie mamy prawo osądzać, które z nich są lepsze, a które gorsze? Jeżeli zadaję im sztampowe pytania, które mają za zadanie zbić ich z tropu i zmusić do myślenia – na przykład: 'Gdybyś był brytyjskim gubernatorem w Indiach, czy pozwoliłbyś podlegającym ci autochtonom spalić wdowę na pogrzebie jej zmarłego męża?’ – milczą lub odpowiadają, że Brytyjczycy nie powinni byli w ogóle się w Indiach znaleźć. Przy tym wszystkim wiedza studentów na temat innych narodów, a nawet swego własnego, nie jest wcale imponująca. Ich dotychczasowe wykształcenie nie miało na celu uczynić z nich erudytów, lecz zaopatrzyć ich w moralną cnotę – otwartość.” s. 29

„Współczesna edukacja nie wymaga przyjęcia żadnego niekwestionowalnego zespołu przekonań, uchodzących za naturalne dla wszystkich ludzi, ani wyrzeczenia się innych poglądów. Jest otwarta na wszelkie typy ludzkie, na wszelkie style życia, na wszelkie ideologie. Jeżeli jednak nie istnieją wspólne cele ani wspólne pojęcie dobra publicznego, to czy umowa społeczna jest jeszcze możliwa?” s. 31

„Ogólnie biorąc, założyciele traktowali mniejszości jako coś złego, stawiali je niemal na równi z koteriami, egoistycznymi frakcjami, które nie dbają o wspólne dobro. W przeciwieństwie do dawniejszych myślicieli politycznych nie łudzili się, że możliwe jest wyplenienie koterii i wykształcenie społeczeństwa podobnych do siebie obywateli o zbliżonych dążeniach. Stworzyli natomiast skomplikowaną konstrukcję, w ramach której koterie nawzajem się neutralizują, co otwiera drogę do dobra wspólnego. Dobro wspólne w ich myśli politycznej nadal stanowi kryterium nadrzędne, lecz osiąga się je poprzez tolerowanie koterii, a więc bardziej pośrednio niż w myśli klasycznej.” s. 36

„Całkowicie zamknięcie nie jest zdrowe ani dla jednostki, ani dla narodu, lecz całkowite otwarcie nieuchronnie prowadzi do rozkładu. Silne utożsamienie tego, co dobre, z tym, co własne, odmowa ich rozróżnienia, wizja kosmosu, w którym dany naród zajmuje szczególne miejsce – wydaje się, że nie może istnieć kultura, która nie spełnia tych warunków.” s. 45

„Otwartość była niegdyś cnotą, która pozwalała na poszukiwanie dobra za pomocą rozumu. Dziś oznacza akceptowanie wszystkiego i negowanie władzy umysłu. Niczym nieograniczone i bezmyślne uprawianie otwartości, niepoparte świadomością celu, którym jest poznanie natury, oraz świadomością nieuchronnych problemów politycznych, społecznych i kulturowych, jakie się z tym wiążą, pozbawiło otwartość jakiegokolwiek znaczenia. Relatywizm kulturowy niszczy zarówno podmiotowość, jak i samoistne dobro.” s. 46

„Przez lata słysząc te same odpowiedzi na moje pytanie o ulubione książki, zacząłem pytać studentów, kogo stawiają sobie za bohaterów. I tutaj reakcją jest zazwyczaj milczenie. Dlaczego ktokolwiek miałby mieć bohaterów? Każdy powinien być sobą, a nie przykrawać się do cudzego szablonu. Wspiera ich w tym przekonaniu ideologia samoafirmacji: zerwanie z kultem bohaterów jest oznaką dojrzałości. Ustanawiają dla siebie własne wartości.” s. 81

„Pobrzmiewająca w nas pogarda dla heroizmu to tylko jedna z wersji błędnie pojmowanej zasady demokratyzmu, która odmawia ludziom wielkości i postuluje, aby każdy czuł się dobrze we własnej skórze, nie musząc cierpieć niepochlebnych dla siebie porównań. Studenci nie wiedza, jak wielkim dokonaniem jest wyzwolić się spod publicznej kurateli i w sobie samym odnaleźć pomysł na pokierowanie własnym losem. W jakim wewnętrznym źródle mieliby znaleźć cele, które ich zdaniem sami dla siebie ustanawiają? Wolności od heroizmu oznacza, że jedynym rozwiązaniem jest dla nich naśladowanie efemerycznych idoli. Ciągle myślą o sobie w kategoriach ustalonych norm, które nie są ich dziełem.” s. 81

„Mając do wyboru realizm albo idealizm, rozsądna osoba wybrałaby albo jedno i drugie, albo odrzuciłaby taką alternatywę. Jeżeli na chwilę przyjmiemy ten arbitralny podział, z którym się nie zgadzam, idealizm (w potocznym rozumieniu tego słowa) winien mieć w wychowaniu pierwszeństwo, ponieważ człowiek jest istotą, która musi kierować się ku swej potencjalnej doskonałości. Próba stłumienia tej najbardziej naturalnej spośród wszystkich ludzkich skłonności ze względu na ewentualne szkodliwe skutki jest, niemal dosłownie, wylewaniem dziecka z kąpielą. Utopizm, jak u zarania filozofii nauczył nas Platon, to ogień, z którym musimy igrać, gdyż tylko w ten sposób możemy się dowiedzieć, jakie jest nasze miejsce w świecie. Należy krytykować fałszywe utopie, lecz proste rozwiązanie, jakim jest realizm, to śmierć.” s. 82

„Cywilizacja, czy też, co oznacza to samo, edukacja, polega na oswajaniu bądź przysposabianiu surowych porywów duszy: nie tłumi ich ani nie amputuje, gdyż pozbawiłoby to duszę energii, lecz je kształtuje i nadaje im sens.” s. 89

„Rodzina pełniła niegdyś funkcję pośrednika pomiędzy jednostką a społeczeństwem, dostarczając quasi-naturalnych więzi, wykraczających poza jednostkę, które obarczały ludzi troską przynajmniej o niektórych bliźnich i stwarzały stosunki społeczne zupełnie odmienne od tych, w których znajduje się wyizolowana jednostka. Rodzice, mężowie, żony i dzieci są zakładnikami zbiorowości. Łagodzą obojętność wobec niej i kreują materialny bodziec do zainteresowania jej przyszłością. […] Rozkład rodziny oznacza, że zbiorowość wymaga skrajnego poświęcenia w epoce, w której trudno znaleźć motywację do czegokolwiek oprócz hedonistycznych rozkoszy.” s. 108

„Przy braku dobra wspólnego egoizmu nie jest moralną przywarą czy grzechem, lecz naturalną koniecznością. Kiedy ktoś mówi o „pokoleniu samolubów” czy o „narcyzmie”, opisuje tylko zjawisko, lecz nie podaje jego przyczyn. Samotny dziki w stanie natury musi myśleć przede wszystkim o sobie; analogicznie – nie można krytykować za sobkowstwo człowieka, który żyje w świecie, gdzie najważniejsze instytucje społeczne dają przykład wyłącznie skupienia na sobie, gdzie utrzymuje się prapierwotny egoizm stanu natury, gdzie wyraz troski o dobro wspólne świadczy o hipokryzji, gdzie moralność jednoznacznie opowiada się po stronie egoizmu. Mówiąc łagodniej, hasła osobistego rozwoju, samorealizacji czy bycia sobą, które zrodziły się z optymistycznej samorealizacji czy bycia sobą, które zrodziły się z optymistycznej wiary w to, że istnieje przeciwstawna harmonia pomiędzy dbałością o siebie a dobrem społeczeństwa – ostatecznie okazały się wrogie wspólnocie.” s. 152

„Tymczasem problem nie polega na tym, że ludzie są nie dość autentyczni, lecz że nie mają wspólnego celu, wspólnego dobra, do którego osiągnięcia są sobie nawzajem potrzebni. Odrębna jaźń jest zamknięta w sobie, dlatego też tak wielkim problemem staje się osławiona 'komunikacja’. Nie da się zaprzeczyć, że istnieje instynkt gromadny, tak jak u zwierząt w stadzie. Wszyscy pasą się na jednej łące, obijając się o siebie bokami, lecz istnieje również potrzeba i konieczność przejścia od stada do ula, gdzie występuje prawdziwa współzależność. Stąd też idea ula – wspólnoty, korzeni, rodziny wielopokoleniowej – ma dobrą prasę, lecz brakuje woli, by przekształcić swe nieokreślone 'ja’ w pracowitą robotnicę, trutnia czy królową, by podporządkować się hierarchii i podziałowi pracy, które są konieczne, jeżeli całość ma być czymś więcej niż chaotyczną zbieraniną poszczególnych części.” s. 160

„Platon uczy, że chociaż sprawiedliwość jest ze wszech miar pożądana, nie można oczekiwać doskonałości moralnej od zwykłych ludzi.” s. 167

„Przedmiotem krytyki Nietzschego była oczywiście nowożytna demokracja. Jej racjonalizm i egalitaryzm są są zabójcze dla twórczości. Codzienne życie w demokracji oznacza dla niemieckiego filozofa wtórne zezwierzęcenie człowieka w warunkach cywilizacji. Nikt i w nic już naprawdę nie wierzy, każdy pogrąża się we frenetycznej pracy i frenetycznej zabawie, nie chcąc spojrzeć w oczy prawdzie o śmierci Boga, nie chcąc zaglądać w otchłań.” s. 182

„Oznakę wielkiej siły oddziaływania równości, jak również porażki Nietzschego w walce z równością, należy widzieć w tym, że jego filozofia jest teraz znacznie lepiej znana i bardziej wpływowa wśród lewicy. Na pierwszy rzut ok może się to wydawać zaskakujące, jako że Nietzsche zwraca się ku temu, co wyjątkowe i wybijające się ponad równość, a nie ku temu, co zwyczajne i pospolite. Jednak człowiek demokratyczny, jak każda władza, domaga się, by mu schlebiać, a wcześniejsze teorie demokracji tego mu nie zapewniały. Uzasadniały demokrację jako ustrój, w ramach którego zupełnie zwyczajni ludzie zyskują ochronę, aby mogli realizować zupełnie zwyczajne i pospolite cele. Miał to być również ustrój sterowany przez opinię publiczną, która zrównuje wszystkie głosy. Demokracja chce być postrzegana jako przyzwoita przeciętność na tle pełnego blasku zepsucia dawnych ustrojów. Czymś zupełnie innym jest jednak ustrój, w którym wszystkich obywateli można uważać za przynajmniej potencjalnie niezależnych, tworzących własne wartości. Człowiek tworzący wartości jest do przyjęcia jako następca człowieka godziwego; powstanie tego nowego gatunku jest nieuchronne w klimacie zwulgaryzowanego relatywizmu, ponieważ bardzo niewiele osób potrafi powiedzieć sobie: 'Jestem nikim’. Godność i poważanie człowiek zdobywa, nie poszukując godziwego życia, lecz tworząc swój własny 'styl życia’, z nikim nie rywalizuje, a zatem nie jest do nikogo gorszy, zasługuje na szacunek we własnych oczach i w oczach innych.” s. 182-183

„Nihilizm jako stan duszy ujawnia się nie tyle brakiem zdecydowanych przekonań, jest chaosem instynktów i uczuć. Ludzie nie wierzą już w naturalną hierarchię zróżnicowanych i wzajemnie sprzecznych popędów duszy, a tradycja, która wyręczała naturę w tej roli, rozpadła się. Dusza staje się sceną teatru, który regularnie zmienia repertuar – raz grają tragedię, raz komedię; jednego dnia o miłości, innego o polityce, jeszcze innego o religii; niektóre sztuki są kosmopolityczne, niektóre patriotyczne; niektóre indywidualistyczne, niektóre społeczne; niektóre sentymentalne, niektóre brutalne. Nie istnieje ani zasada porządkująca, ani wola, by poddać repertuar jakiejś hierarchii. Na scenie tej mogą występować wszystkie kraje i epoki, wszystkie rasy i kultury. Nietzsche uważał, że szalony bal kostiumowy namiętności jest zarówno silną, jak i słabą stroną późnej nowożytności.” s. 198-199

„Przebyliśmy długą drogę od stanu natury, toteż natura jest teraz od nas bardzo odległa. Samowystarczalna, samotna istota musiała ulec wielu przemianom, aby stać się istotą społeczną i aktywną. Po drodze zmieniła też cel podróży: dążenie do szczęścia zostało zastąpione dążeniem do bezpieczeństwa i wygody, czyli środków do osiągania szczęścia. Społeczeństwo obywatelskie bez wątpienia przewyższa stan niedostatku i wojny wszystkich ze wszystkimi. Ten sztuczny układ konserwuje jednak istotę, która nie wie już, kim jest; która jest tak pochłonięta życiem, że zapomniała, po co żyje; która osiągając pełne bezpieczeństwo i doskonałą wygodę, nie ma pojęcia, co ze sobą zrobić. Ukoronowaniem postępu jest konstatacja, że życie nie ma sensu. Hobbes z pewnością miał słuszność, poszukując w człowieku najpotężniejszych uczuć – uczuć, które istnieją niezależnie od opinii i są nieodmiennym składnikiem człowieczeństwa. Strach przed śmiercią – choć rzeczywiście silny i pożyteczny jako motywacja, by dążyć do pokoju i obwarować agresję prawem – nie może być podstawowym doświadczeniem człowieka. Zakłada bowiem jeszcze bardziej podstawowe doświadczenie: uczucie, że życie jest dobre. Najgłębszym doświadczeniem jest poczucie rozkoszy istnienia. Zna to poczucie bezczynny dzikus, lecz nie mieszczanin, który zamiast byciem sobą zajęty jest ciężką pracą i negocjowaniem z innymi.” s. 217

„Tysiąclecia filozofowania o duszy nie przyniosły żadnej niepowątpiewalnej wiedzy na jej temat, ci zaś, którzy przypisywali sobie znajomość duszy, czyli kapłani, bezpośrednio lub pośrednio sprawowali władzę, wywierając demoralizujący wpływ na życie polityczne. Duszne rozterki władców i poddanych osłabiały skuteczność funkcjonowania państwa. Ludzie wyrzynali się nawzajem z powodu różnic poglądów na zbawienie duszy. Troska o duszę czyniła z ludzi życiowe kaleki.” s. 225

„Hobbes, obok wielu innych, podjął wyzwanie, stwarzając zupełnie nową interpretację delfickiego napisu 'Poznaje samego siebie’, który Sokrates rozumiał jako hasło do filozofowania, Freud zaś miał zinterpretować jako zaproszenie do psychoanalizy. Freud mimowolnie ustawił się w szeregu następców Hobbesa, twierdzącego, że każdy człowiek powinien kierować się tym, co sam czuje – czuje, a nie myśli; on sam, a nie kto inny. Jaźń jest bardziej uczuciem niż rozsądkiem i określona jest przede wszystkim przez swą jedyność. 'Bądź sobą’. Hobbes, co zaskakujące, okazał się pierwszym propagatorem cyganerii oraz głosicielem szczerości i autentyczności.” s. 225

„Prawdziwa jaźń nie tylko jest dobra dla samej jednostki, lecz także stanowi podstawę konsensusu społecznego, której nie dają filozofie i religie. Doskonałym uosobieniem tego rozwiązania jest dany przez Locke’a zamiennik człowieka cnotliwego, człowiek pracowity i myślący. Osobnik ten nie hołduje etyce czy moralności protestanta lub innego wierzącego, lecz szczerze przyznaje się do oświeconego egoizmu (czyli egoizmu, który nauczył się od nowoczesnej filozofii, jakie cele są realne, a jakie urojone) bądź do tego, że kieruje się dobrze pojętym interesem własnym.” s. 227

„Współczesna psychologia podziela rozpowszechniony pogląd, któremu dał początek Machiavelli – że egoizm jest koniec końców dobry. Człowiek to ego, a ego musi być egoistyczne. Nowe jest natomiast wezwanie, byśmy wniknęli głębiej w naszą jaźń, ponieważ zbyt pochopnie założyliśmy, że ją znamy i posiadamy do niej dostęp.” s. 231

„Człowiek jest wywyższony ponad naturę i stąd samotny. Aby tej samotności nadać sens, człowiek musi być wolny, lecz nie w rozumieniu filozofii starożytnej, według której człowiek wolny to ten, kto w danym ustroju jest zarówno rządzącym, jak i rządzonym; nie w rozumieniu Hobbesa i Locke’a, dla których człowiek wolny to ten, kto może iść za wskazaniami swego rozumu, zwolniony od posłuszeństwa wobec Boga i ludzi. Aby nadać sens swej samotności, człowiek musi być wolny w sposób bardziej radykalny: musi być prawodawcą dla siebie i dla natury, która nie może mu już nic narzucić.” s. 234

„Słowa 'twórczy’ i 'osobowość’ zajmują miejsce dawniejszych pojęć, takich jak cnota, zapobiegliwość, roztropność i charakter, oddziałują na nasze osądy, stawiają nam cele wychowawcze. Bycie twórczym i pielęgnowanie osobowości to metoda mieszczanina, by nie być mieszczaninem. Rodzą więc snobizm i pretensje, które nie leżą w naszym prawdziwym charakterze narodowym Mamy wielu dobrych inżynierów, lecz bardzo niewielu dobrych artystów.” s. 239

„Mówiąc o ostatnim człowieku [Max Weber – przyp. MP], nie twierdzi, że jest on nieszczęśliwy, lecz że jego szczęście przyprawia o mdłości. Aby uchwycić naszą sytuację, potrzebne jest doświadczenie głębokiej pogardy, tymczasem nasza zdolność do pogardy zanika. Doświadczenie to, które nazwalibyśmy subiektywnym, jest dla Webera warunkiem sine qua non nauki. Napotkawszy tę reakcję u Nietzschego, Weber poświęcił większą część swej pracy badawczej religii, aby zrozumieć tych, którzy nie pogardzają, lecz szanują i wielbią, więc nie są zadufani w sobie; którzy wyznają wartości bądź – co wychodzi na to samo – mają swych bogów; szczególnie zaś tych, którzy stwarzają bogów i zakładają religie. Od Nietzschego nauczył się, że religia, czy też sacrum, jest najważniejszym zjawiskiem ludzkim, które w dalszym ciągu badał z nieortodoksyjnej perspektywy Nietzscheańskiej.” s. 255

„Nietzsche zastępuje beztroski, zadowolony z siebie ateizm ateizmem cierpiącym, bolejącym nad swymi ludzkimi konsekwencjami. Tęsknota za wiarą, wraz z nieprzejednaną odmową zaspokojenia tej tęsknoty, to jest zdaniem najgłębsza z możliwych postaw wobec naszej kondycji duchowej.” s. 255

„To nasza decyzja, by coś cenić, czyni je cennym. Człowiek jest istotą wartościującą, jedynym bytem zdolnym do czci i pogardy wobec siebie samego, 'zwierzęciem o czerwonych policzkach’. […] Dobro i zło to pojęcia, które umożliwiają życie i działanie. W sądach na ich temat ujawnia się charakter poszczególnych ludzi. Upraszczając, Nietzsche twierdzi, że człowiek nowożytny zatraca lub już zatracił zdolność do wartościowania, a zarazem swe człowieczeństwo. Samozadowolenie, konformizm, wygodne rozwiązania problemów, program państwa opiekuńczego – wszystko to wskazuje, że człowiek nie potrafi już wznieść oczu ku horyzontom, za którymi kryje się jego potencjalna doskonałość i przezwyciężanie samego siebie.” s. 258

„Dziś jednak stare wartości wyczerpały się, toteż należy sprowadzić człowieka nad skraj otchłani, aby przerażony niebezpieczeństwem i zdjęty obrzydzeniem wobec losu, jaki się przed nim rysuje, uświadomił sobie, że jest za ten los odpowiedzialny. Musi skierować się ku swemu wnętrzu i odbudować warunki sprzyjające twórczości, aby mógł stwarzać wartości. Jaźń musi być jak napięty łuk. Musi zmagać się z przeciwieństwami, zamiast próbować je zharmonizować, zamiast przekazać napięcie wielkim instrumentom 'ostatniego człowieczeństwa’ – wyspecjalizowanym prostowaczom łuku, jezuitom naszych czasów: psychiatrom, którzy w tym samym duchu i w ramach tej samej organizacji spiskowej – zwanej nowoczesnością – co pacyfiści łagodzą konflikt.” s. 259

„Ponieważ wartości są irracjonalne i niezakorzenione w naturze tych, którzy im podlegają, muszą być narzucone. Muszą pokonać wartości im przeciwstawne. Wiary w wartości nie można rozniecić racjonalną perswazją, konieczna jest więc walka. Wytwarzanie wartości i wiara w nie to akty woli. Brak woli, nie brak zrozumienia, staje się grzechem głównym. Najważniejszą cnotą moralną jest zaangażowanie, ponieważ świadczy o powadze podmiotu. Odkąd Boga żywego zastąpiły własne wartości, zaangażowanie stało się odpowiednikiem wiary. Mamy do czynienia z nowym zakładem Pascala: tym razem trzeba uwierzyć nie w istnienie Boga, lecz w siebie i w cele, które sami sobie stawiamy. Człowiek zaangażowany ceni wartości, a zarazem nadaje im cenę. Właściwym stanem umysłu nie jest umiłowanie prawdy, lecz intelektualna uczciwość. Ponieważ w wartościach nie ma prawdy, a prawda o życiu nie jest godna umiłowania, uczciwość cechująca autentyczną jaźń wymaga, by stanąwszy przed tym, czym jesteśmy i czego doświadczamy, odwołać się do naszej wewnętrznej wyroczni. Motorem czynów są decyzje, nie roztrząsania.” s. 263-264

„Kultura oznacza wojnę przeciwko chaosowi oraz wojnę przeciwko innym kulturom. Sama idea kultury niesie w sobie wartość: człowiek potrzebuje kultury i musi robić wszystko, co konieczne dla tworzenia i podtrzymywania kultur. W tym systemie nie ma miejsca dla teoretyka. Aby żyć, aby wypełnić się jakąś treścią człowiek musi mieć wartości, być engage. Stąd też relatywista kulturowy winien dbać o kulturę bardziej niż o prawdę, winien walczyć o kulturę ze świadomością, że nie jest prawdziwa. […] Relatywizm kulturowy, w przeciwieństwie do relatywizmu w ogóle, uczy potrzeby wiary, jednocześnie tę wiarę podważając.” s. 265

„Nietzsche był pierwszym filozofem, który wystąpił z krytyką Sokratesa: jego życie uznał nie za wzorcowe, lecz za zdemoralizowane, monstrualne, wyzute z wszelkiej szlachetności. Poważne jest życie tragiczne, które Sokrates wysterylizował, wyprał z tragizmu. Filozof nowego typu jest sojusznikiem i zbawcą poetów, bądź też sama filozofia jest najwyższego lotu poezją. Filozofia na starą modłę demitologizuje i demistyfikuje, zatraca poczucie sacrum; odczarowując świat i wykorzeniając zeń człowieka, wiedzie w pustkę. Powiadomiony, że u kresu poszukiwań filozofia znajduje nicość, nowy filozof, chcąc zbudować świat, za główny cle stawia sobie mitotwórstwo.” s. 272

„[Weber – przyp. MP] Wolał wierzyć w szczerość Kalwina i innych wielkich założycieli, którzy byli dla niego najwyższym uosobieniem pewnego typu psychologicznego: człowieka, który potrafi żyć i działać w świecie; który umie wziąć na siebie odpowiedzialność; w którego duszy mieszka pewność lub zaangażowanie. Liczy się doświadczenie religijne, nie fakt istnienia bądź nieistnienia Boga. Dawny spór pomiędzy rozumem i objawieniem jest bezprzedmiotowy, ponieważ obie strony były w błędzie, zapoznawały same siebie.” s. 276

„Już Marks zrozumiał, że historyczna wielkość i postęp człowieka biorą się ze sprzeczności, których przezwyciężenie wymaga walki. Jeżeli, jak obiecuje Marks, po rewolucji nie będzie sprzeczności, to czy będzie człowiek? Dawniejsi rewolucjoniści pragnęli pokoju, dobrobytu, jedności i rozumu, to jest ostatniego człowieka. Nowszy gatunek rewolucjonisty pragnie chaosu. Prawie nikt nie przełknął w całości leku przepisanego przez Nietzschego, lecz jest argumentacja okazała się zaraźliwa.” s. 290

„Słowo 'wybór’ robi ostatnimi czasy wielką karierę, lecz nie oznacza już tego co niegdyś. W wolnym społeczeństwie, gdzie ludzie są wolni, odpowiedzialni, któż potrafi bez popadania w niedorzeczność opowiedzieć się przeciw wyborowi? Jednakże w czasach, gdy słowo to niosło ze sobą jeszcze jakąś treść, trudny wybór oznaczał zgodę na trudne konsekwencje w postaci cierpienia, dezaprobaty innych, ostracyzmu, kary i winy.” s. 299

„Musimy mieć jakieś racje dla naszego postępowania. Jest to oznaką naszego człowieczeństwa i możliwości życia w zbiorowości. Jeszcze nigdy nie spotkałem osoby, która mówiłaby: 'Wierzę, w co wierzę; po prostu takie mam wartości’. Zawsze idą za tym jakieś argumenty. Argumentowali naziści; argumentują komuniści; Argumentują złodzieje i sutenerzy. Niewykluczone, że zdarzają się ludzie, którzy nie czują potrzeby stwarzania dla siebie osobnej kategorii wartości, ale chyba tylko pośród kloszardów i filozofów.” s. 313-314

„W tym właśnie względzie tak cenna była kiedyś tradycja. Jeżeli nie dać się uwieść jej niedemokratycznej i antyracjonalnej mistyce, tradycja dostarcza przeciwwagi i możliwości dla bieżących mód i zawiera zakrzepłe drobiny dawnej mądrości (obok tego, co mądre nie jest). Aktywna obecność tradycji w duszy człowieka daje mu obronę przed efemerycznością, obronę, którą potrafią bez trudu w sobie znaleźć tylko mędrcy. Paradoksalnym skutkiem wyzwolenia rozumu jest wzmożone poleganie na opinii publicznej, osłabienie niezależności.” s. 322

Recenzja „Co to znaczy 'być sobą'” Beaty Szymańskiej

przez Michał Piotrowski

o 2023-12-13

w Duchowość, Filozofia, Recenzje

W ramach zbierania materiałów do napisania pracy magisterskiej, każdy student „przerabia” sporą ilość literatury. W moim przypadku, jedną z takowych pozycji, jest książka autorstwa Beaty Szymańskiej, o niepozostawiającym wątpliwości co do tematyki tytule „Co to znaczy 'być sobą'”. Ba, podtytuł jest w stanie powiedzieć nam jeszcze więcej – „Filozoficzne aspekty pojęcia samorealizacji”.

Dziś nie jestem już w stanie przypomnieć sobie, w jaki sposób trafiłem na tę pozycję. Na mojej liście rzeczy do przeczytania figuruje obecnie grubo ponad setka tytułów. Nie liczę zresztą tych książek, które już czekają na swoją kolej na półkach mojej biblioteki. Trudno zatem jednoznacznie wskazać źródło inspiracji tego zakupu. Jestem jednakże w stu procentach pewien, że nabyłem tę pozycję w ramach solidnego researchu dotyczącego autentyczności jednostki oraz internalizacji przez nią wartości. Zresztą, co tu dużo mówić – bardzo się cieszę z samego faktu posiadania tej książki – albowiem jest ona naprawdę prawdziwą kopalnią wiedzy dotyczącej filozofii samorealizacji.

Zanim jednakże przejdę do samego omawiania treści, warto przez chwilę zatrzymać się przy osobie autorki. Beata Szymańska to nie jest bowiem osoba przypadkowa. Tak naprawdę, aby uczynić zadość prawdzie, powinienem napisać, że autorką jest prof. dr hab. Beata Szymańska-Aleksandrowicz, filozofka, tłumaczka i poetka. Co więcej, swoją działalnością artystyczną i naukową zasłużyła z całą pewnością na poświęconą jej stronę (dość rozbudowaną) na Wiki. Co więcej, biorąc pod uwagę zawartość recenzowanej książki, bez wahania zakupiłem inne dzieło pod redakcją autorki – „Filozofię wschodu”. Póki co oczekuję na jej dostawę, aczkolwiek nie omieszkam napisać recenzji kiedy tylko skończę tejże książki lekturę.

Drugim aspektem – znacznie mniej optymistycznym – jest sama recenzowana pozycja. Konkretnie zaś – jej dostępność. Książka została bowiem opublikowana w roku 1997 i było to jedyne jej wydanie. Tym samym próby jej zakupu na wolnym rynku nie mogą się powieść. Pamiętam, że byłem zdziwiony, iż w ogóle byłem w stanie ją nabyć na rynku wtórnym. Przeszukując dziś portale aukcyjne nie widzę by była ona gdziekolwiek dostępna. Pozostają zatem tylko biblioteki. A szkoda, gdyż moim zdaniem jest to pozycja ze wszech miar warta lektury.

No właśnie – lektura. Na samym początku wypadałoby dopowiedzieć, iż Beata Szymańska jest historykiem filozofii. Co jest w stanie wytłumaczyć niebagatelną erudycję, którą „czuć” podczas lektury. Pomijając otwierający książkę rozdział, będącym wstępem do omawianej problematyki, zakres prezentowanych przez autorkę treści jest bardzo szeroki. Nie może zresztą być inaczej, skoro sama autorka otwiera swoje dzieło następującym stwierdzeniem: „Punktem wyjścia do tych rozważań [o stawaniu się sobą – przyp. MP] są tak dziś rozpowszechnione zalecenia jak: 'bądź sobą’, 'przede wszystkim w życiu trzeba się realizować’, 'odrzuć wszystko, co nie jest tobą’, 'powinieneś postępować zgodnie z twoją własną naturą’. Taki wezwań spotykamy niezliczoną ilość w psychologicznych poradnikach pracy nad sobą, w filozoficznych traktatach, w literaturze. Co to znaczy 'stać się sobą’? Co to jest 'samorealizacja’? ¹

W świetle powyższego cytatu nie dało się zacząć inaczej niż od początku myśli zachodniej w osobie Platona. Następnie autorka zabiera nas w historyczną podróż, prezentując postacie kolejnych filozofów zachodnich, wraz z ich pojmowaniem człowieka, jego telosu i natury. Nie da się bowiem odpowiedzieć na pytanie o „bycie sobą”, bez jednoznacznego przedstawienia czym owo „bycie sobą” tak naprawdę jest. Pierwsze rozdziały książki są zatem szybkim wprowadzeniem do podstaw filozofii zachodniej. Część stricte filozoficzna kończy się wraz z przedstawieniem sylwetki Fryderyka Nietzschego, a jest to dopiero rozdział piąty! Cóż mamy zatem dalej? Przechodzimy do nauki, która w XXw przejęła olbrzymią część przedmiotu filozofii. Mowa rzecz jasna o psychologii, którą Beata Szymańska prezentuje poprzez poglądy Ericha Fromma, a także reprezentantów psychologii humanistycznej (Maslowa oraz Rogersa). Czytelnik w tym miejscu może nabrać trochę głębszego oddechu, albowiem autorka przerywa na moment wyprawę w rejony psychologii, zwracając się do przedmiotu własnej specjalizacji, a konkretniej do myśli wschodniej. Otrzymujemy tedy zarys myśli taoistycznej oraz buddyjskiej (głównie w wydaniu zen), a także krótki rozdział poświęcony sztuce i estetyce (choć ten ostatni gęsto okraszony myślą wschodnią).

Po tym krótkim „skoku w bok” powracamy na łono myśli zachodniej, aczkolwiek w wydaniu, które może wydawać się mniej „naukowe” niż poprzednie rozdziały. Im bliżej bowiem końca książki, tym coraz bardziej oddalamy się od ugruntowanych rygorem akademickim dziedzin, zaś zmierzamy w stronę myśli spirytualistyczno-mistyczno-ezoterycznej. Tutaj jednakże należą się autorce spore brawa. Moim zdaniem nie dała się porwać ezoterycznemu charakterowi opisywanych zagadnień – a mowa o psychologii transpersonalnej, ruchu New-Age czy też myśli Roberto Assagioli. Sine ira et studio – ta właśnie zasada musiała przyświecać Beacie Szymańskiej przy pisaniu. Otrzymujemy zwartą i obiektywną prezentację ww. poglądów, które dopełniają całość książki. Tak naprawdę należą się autorce wyrazy uznania za to, że podjęła rękawicę i nie bała się zmierzyć z prezentacją poglądów, które można by z czystym sumieniem uznać za zbyt mało naukowe czy wręcz irracjonalne. Czy tego chcemy czy nie – są one częścią ludzkiego poszukiwania prawdy (jakkolwiek jej nie zdefiniujemy). Zamykanie oczu na tę część ludzkich poszukiwań zubożyłoby owoc pracy autorki.

Cóż zatem mogę napisać na koniec tej recenzji? Jestem wręcz przekonany, iż moja ocena książki jest dość oczywista. Bardzo się cieszę, że miałem okazję spotkać się z twórczością autorki, gdyż w bardzo zwięzły sposób podsumowała ona sporą część moich własnych poszukiwań. Sylwetki myślicieli/ruchów/myśli przedstawione w książce nie były mi rzecz jasna obce. Cieszy mnie jednakże możliwość potwierdzenia własnych intuicji przez kogoś, kto miał okazję spożywać chleb z niejednego filozoficznego pieca. Pokazuje również jasno to, co może dziś wydaje się dość oczywistym. W poszukiwaniu Prawdy dotyczącej ludzkiej autentyczności oraz poszukiwania prawdziwego Ja (czymkolwiek ono nie miało by być) – potrzebujemy spojrzenia interdyscyplinarnego. Zamykanie się w obrębie jednej dziedziny nauki czy aktywności ludzkiej nie może przynieść w tym przypadku owoców. Dzięki autorce „Co to znaczy 'być sobą'”, z wielką przyjemnością odbyłem podróż przez owe dziedziny. Do czego zresztą wszystkich również namawiam.

’Kultura narcyzmu’ – wpis techniczny

przez Michał Piotrowski

o 2023-12-09

w Wpisy techniczne

Wpis techniczny poświęcony książce Christophera Lascha „Kultura Narcyzmu. Amerykańskie życie w czasach malejących oczekiwań.”, SEDNO Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2019, wyd. 2

Ciekawe lektury z książki

Franklin Benjamin, „Żywot własny”, PIW, Warszawa 1960

Giddens Anthony, „Nowoczesność i tożsamość. 'Ja’ i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności”, WN PWN, Warszawa 2010

Jonas Hans, „Religia gnozy”, PLATAN, Kryspinów 1994

Lunbeck E., „The americanization of narcissism”, Harvard University Press, Cambridge 2014

Sieradzan Jacek (red), „Narcyzm. Jednostka – społeczeństwo – kultura”, Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, Białystok 2010

Veblen Thornstein, „Teoria klasy próżniaczej”, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2014

Cytaty

„Narcyzm, powtarzał niestrudzenie Lasch, nie był egoizmem. Przeciwnie, był oznaką słabości i zależności. Jak celnie ujął to Mattson: 'narcyz […] ma zbyt małe <<ja>> lub ego, by starczyło go dla innych’. Lasch podkreślał, że mocno wierzy w 'autoafirmację’, którą przeciwstawiał 'obecnym poszukiwaniom psychicznego przetrwania’. Ale prawdziwa autoafirmacja wymagała tego, by 'istota indywidualności nie byłą zdeterminowana przez środowisko’. Dał wyraz poczuciu straty, że 'ludzie obecnie nie pragną osobistego zbawienia, ale uczucia, chwilowej iluzji, osobistego dobrobytu, zdrowia i psychicznego bezpieczeństwa’. Lasch uważał, że ludzie mogą być kimś więcej niż tylko własnymi potrzebami.” s. 25 Cytaty pochodzą również od K. Mattsona i książki Lascha 'The minimal self’

„Z różnych badań prowadzonych przez amerykańską psycholog Jean M. Twenge […] wynika, że w ciągu trzydziestu lat w Stanach Zjednoczonych liczba osób z cechami narcystycznymi zwiększyła się aż do 30%. W badaniach tych zaobserwowano również wzrost cech związanych z narcyzmem, takich jak: nierealistyczne oczekiwania, niski poziom empatii, poczucie własnej wartości czy skoncentrowanie na sobie. Żyjemy bowiem w epoce 'szoku teraźniejszości’, gdzie przeszłość i przyszłość nie mają znaczenia – jak współczesny krytyk społeczny i socjolog Douglas Rushkoff nazywa kulturę zdominowaną przez nowe technologie. W takiej kulturze nie liczy się nic poza 'teraz’ i 'ja’.” s. 34-35

„Dużo można by mówić o oznakach zmieniającego się życia w Stanach Zjednoczonych. Książka ta jednak opisuje zanikający model życia – kulturę rywalizującego indywidualizmu, które w swojej dekadencji doprowadził logikę indywidualizmu do ekstremum – wojny wszystkich przeciw wszystkim, a pogoń za szczęściem do ślepego zaułka narcystycznej walki o 'ja’. Strategie narcystycznego przetrwania obecnie jawią się jako uwolnienie od represyjnych uwarunkowań przeszłości, przyczyniając się w ten sposób do 'rewolucji kulturalnej’, która odtwarza najgorsze cechy upadającej cywilizacji znajdującej się w ogniu krytyki. Radykalizm kulturowy stał się zarówno na tyle modny, jak i szkodliwy, iż nieświadomie gwarantuje status quo w taki sposób, że jakakolwiek krytyka współczesnego społeczeństwa, które ma nadzieję dotrzeć do istoty tego, co krytykuje, nazywana jest w tym samym czasie radykalizmem.” s. 41

„Nowy narcyzm jest dręczony nie tylko przez poczucie winy, ale i przez lęk. Nie próbuje narzucać własnych pewników innym, ale stara się odnaleźć sens życia. Uwolniony od przesądów przeszłości, wątpi nawet w realność swojego istnienia. Pozornie spokojny i tolerancyjny, nie umie czerpać korzyści z dogmatów na temat rasowej i etnicznej czystości, ale w tym samym czasie traci poczucie bezpieczeństwa swojej lojalnej grupy i traktuje każdego jak rywala w utrzymaniu przywilejów przyznanych mu przez paternalistyczne państwo.” s. 42

„Narcyz, bez względu na swoje czasowe złudzenie wszechwładzy, zależy od innych, bo dzięki nim może ocenić własną wartość. Nie może żyć bez podziwiającej go publiczności. Jego pozorne uwolnienie się od więzów rodzinnych oraz ograniczeń instytucjonalnych nie uwalnia go od bycia samotnym czy szczycenia się swoją indywidualnością. Wręcz przeciwnie, przyczynia się do jego niepewności, którą może pokonać, widząc tylko swoje 'wspaniałe ja’ odzwierciedlone w uwadze innych lub dołączając do tych, od których emanuje sława, władza i charyzma. Dla narcyza świat jest niczym lustro, natomiast zatwardziały indywidualista widzi świat jak odludzie, które kształtuje na swoją własną modłę.” s. 54

„Ale ponieważ nowoczesne społeczeństwo 'nie ma przyszłości’, dlatego też nie zastanawia się nad żadną przyszłością, poza spełnianiem natychmiastowych potrzeb. Nawet jeśli terapeuci mówią o potrzebie 'sensu’ i 'miłości’, rozumieją miłość i sens po prostu jako zaspokojenie emocjonalnych potrzeb pacjenta. To się prawie wcale im nie przydarza – ani nie ma żadnego powodu, dla którego powinno się zdarzać, biorąc pod uwagę charakter terapeutycznej działalności – aby zachęcać podmiot do podporządkowania swoich potrzeb i zainteresowań innym osobom, komuś albo sprawie lub tradycji spoza własnego doświadczenia. 'Miłość’ jako poświęcenie lub samoponiżenie w znaczeniu 'uległości’ wobec wyższego celu – te sublimacje atakują terapeutyczną wrażliwość jako nadmiernie opresyjne, obraźliwe dla zdrowego rozsądku i szkodliwe dla zdrowia oraz dobrego samopoczucia.” s. 57

„Popularyzacja terapeutycznych sposobów myślenia, rozprzestrzenienie się 'nowego ruchu świadomości’, marzenie o sławie i dręczące poczucie niezadowolenia – wszystko to ujawnia pilną potrzebę znalezienia duchowego panaceum, zajęcia się sobą i refleksji nad własnym ja. Ten egocentryzm określa moralny klimat współczesnego społeczeństwa. Podbój natury i poszukiwanie nowych granic ustąpiły miejsca dążeniu do samorealizacji.” s. 70

„W społeczeństwie, w którym marzenie o sukcesie pozbawiono jakiegokolwiek znaczenia poza nim samym, pozbawiono również ludzi narzędzi pomiaru osiągnięć, za wyjątkiem odniesienia do dokonań innych. Samoakceptacja zależy od społecznego uznania i poklasku, a jakość tej aprobaty podlega ważnym zmianom. Dobra opinia przyjaciół i sąsiadów, którzy wcześniej uświadomili człowiekowi fakt, że przeżył życie użytecznie, opierała się na ocenie jego osiągnięć. Dzisiaj ludzie szukają szacunku, który nie będzie uznaniem dla ich działań, ale dla ich osobistych cech. Chcą być nie tyle poważani, ile podziwiani. Nie pragną sławy, ale poklasku i celebryckiej ekscytacji. Chcą raczej, żeby im zazdrościć, niż żeby ich szanować.” s. 104

„Reklama produktów odgrywa podwójną rolę. Po pierwsze, stoi na straży konsumpcji jako alternatywy protestu czy buntu. Paul Nystrom, poczatkujący student marketingu, zauważył kiedyś, że cywilizacja przemysłowa jest źródłem 'filozofii próżności’, 'powszechnego znużenia’, 'rozczarowania osiągnięciami’ i znajduje ujście w zmieniających się 'modnych przedmiotach’. Zmęczony pracownik, zamiast próbować zmienić warunki pracy, poszukuje sposobu na uczynienie swojego otoczenia lepszym do życia przez kupowanie nowych towarów i korzystanie z nowych usług.” s. 118

„Narcyz nie może utożsamiać się z kimś innym bez postrzegania innej osoby jako przedłużenia samego siebie, bez unicestwiania tożsamości tej osoby. Niezdolny do identyfikacji, przede wszystkim z rodzicami i znaczącymi osobami, jest tym samym niezdolny do kultu bohatera lub do zawieszenia niewiary, co umożliwi wyobrażone wejście w wyobraźnię i życie innych, uznając jednocześnie ich niezależną egzystencję. Społeczeństwo narcystyczne wielbi gwiazdorstwo, a nie sławę, i zastępuje spektakl starszymi formami teatralnymi, które sprzyjają identyfikacji i gorliwemu naśladownictwu, ponieważ zachowały pewien dystans między publicznością a aktorami, wielbicielem bohatera a samym bohaterem.” s. 131

„Jednakże spadek umiejętności czytania i pisania nie może być przypisywany wyłącznie niepowodzeniu systemu edukacyjnego. Szkoły w nowoczesnym społeczeństwie służą w dużej mierze przygotowywaniu ludzi do pracy, ale większość z wolnych stanowisk, nawet tych lepiej płatnych, już nie wymaga wysokiego poziomu umiejętności technicznych czy intelektualnych. W rzeczywistości większość z nich charakteryzuje się rutyną, a w niewielkim stopniu zależy od przedsiębiorczości i pomysłowości. Każdy, kto pomyślnie ukończył dany kierunek studiów, wkrótce zdaje sobie sprawę, ze 'zbyt wysokich kwalifikacji’ w stosunku do większości wolnych posad. Pogorszenie systemu edukacji odzwierciedla słabnącą społeczną potrzebę inicjatywy, przedsiębiorczości i nieodpartą chęć odnoszenia sukcesu.” s. 170

„Narcyzm w tym ujęciu jest pragnieniem, aby uwolnić się od tęsknoty. Jest to odwieczne dążenie do uzyskania absolutnego spokoju, utrzymywanego w wielu mistycznych tradycjach jako stan najwyższej duchowej doskonałości. Pogarda dla potrzeb cielesnych odróżnia narcyzm od zwykłego egoizmu lub też instynktu przetrwania. Świadomość śmierci i determinacja do pozostania przy życiu zakładają świadomość obiektów odrębnych od ja. Odkąd narcyzm nie uznaje oddzielnej egzystencji ja, nie przejawia żadnego strachu przed śmiercią. Narcyz nurza się we własnym odbiciu, nie rozumiejąc, że to jego odbicie. Najistotniejsze w tej historii nie jest to, że mityczny Narcyz zakochuje się sam w sobie, ale odkąd nie dostrzega swojego odbicia, nie ma jakiegokolwiek pomysłu na odróżnienie siebie od otoczenia.” s. 280-281

„Co to znaczy 'być sobą'” – wpis techniczny

przez Michał Piotrowski

o 2023-12-03

w Filozofia, Wpisy techniczne

Wpis techniczny poświęcony książce Beaty Szymańskiej „Co to znaczy 'być sobą'”.

Ciekawe lektury z książki

Fromm, „Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki”

Maslow, „Motywacja i osobowość”

Cytaty

„Samorealizacja – stwierdza Maslow – jest dynamicznym, aktywnym procesem w ciągu całego życia, a nie czymś ostatecznym i gotowym, jest raczej „Stawaniem się” niż „Bytem”. Podobne przekonania wyraża Maslow, dokonując czegoś, co nazywa „redefinicją samoaktualizacji”. Samoaktualizację – pisze – możemy w określić „jako epizod lub zryw, w którym siły jednostki łączą się razem w sposób szczególnie wydajny oraz nadzwyczaj przyjemny i podczas którego jest ona bardziej zintegrowana, mniej rozdwojona, bardziej otwarta na doświadczenie, bardziej zindywidualizowana, doskonalej ekspresyjna lub spontaniczna, bądź w pełni funkcjonująca, bardziej twórcza, pogodna, bardziej wychodząca poza ego, bardziej niezależna od swoich niższych potrzeb itd. W takich epizodach jednostka staje się naprawdę sobą, doskonalej aktualizuje swoje możliwości, jest bliższa sedna swego bytu, jest pełniej ludzka.” s. 10

„Odrębnych rozważań wymagałby, jak się wydaje, problem czasu sygnalizowany już w przytoczonych wypowiedziach Maslowa. Nie chodzi przy tym o to czy samorealizacja jest długotrwałym procesem, czy też jest to gwałtowna przemiana, oświecenie, przeżycie mistyczne zmieniające człowieka w jednym momencie. Chodzi o to czy w ogóle może tu nastąpić pełna „realizacja”, czynność ukończona, której rezultatem jest produkt doskonały, zupełny, „entelechia”, czy też jest to proces nie mający pełnego urzeczywistnienia, nieustanna aktualizacja w toku całej ludzkiej egzystencji, po jej kres.” s. 15

„Pozostaje jeszcze jedno pytanie, bardzo istotne: czy samorealizacja jako cel etyczny nie prowadzi do postaw egocentrycznych, czy wręcz narcystycznych. To pytanie stawiano wielokrotnie. Odpowiadając na nie w wielkim uproszczeniu można by się odwołać do pioniera współczesnych koncepcji samorealizacji, do Ericha Fromma, które definiując „zdrowie” (to znaczy stan osiągnięty lub cel, do jakiego dąży jednostka, która się samorealizuje), pisze m. in.: „Zdrowie jest możliwe tylko w tym stopniu, w jakim pokona się narcyzm; tylko w tym stopniu, w jakim człowiek jest otwarty, zdolny do reagowania, wrażliwy, obudzony i pusty […]. Zdrowie oznacza pełny uczuciowy związek z ludźmi i naturą, oznacza odrębności i alienacje, osiągnięcia i przeżycia jedności ze wszystkim, co istnieje, a mimo to przeżywanie siebie samego jako zarazem odrębnej istoty, jako indywidualności.” s. 16

„U uczniów Sokratesa – Ksenofonta i Platona – pojawia się nowy termin, który Jaeger przypisuje już Sokratesowi: „enkrateia”. Oznacza on moralne panowanie nad sobą, umiarkowanie i stałość. Nie jest to osobna cnota, lecz, jak powiedział Ksenofont, „podstawa wszelkiej cnoty”, gdyż oznacza wyzwolenie rozumu spod zwierzęcej natury człowieka. Tę tezę rozbuduje później Platon. Enkrateia prowadzi do tego, że psyche może zapanować nad ciałem i jego instynktami. […] To nie tylko grecki ideał sprawnego fizycznie ciała uosabiał Sokrates. To jego dusza, jego „prawdziwe ja” rozwinęło pełną zdolność samoopanowania, „rządzenia” niższymi sferami osobowości. Tylko panowanie nad sobą – twierdzi Sokrates – daje prawdziwą wolność.” s. 22

„Ta aprobata istnienia wyraża się też w tak ważnej we współczesnych teoriach samorealizacji akceptacji samego siebie. Bo chociaż człowiek ujmowany jako byt działający jest istotą społeczną, gdyż tylko wobec innych ludzi zwykła, codzienna działalność ma sens, to jednak ostatecznym punktem odniesienia działań i ocen jest zawsze własne „ja”.” s. 42

„W stosunku do drugiego człowieka należy powodować się miłością i jest to drugi, obok radości, rodzaj emocjonalnego nastawienia, jakie cechuje człowieka prawdziwie mądrego. Szczególnie ważne jest akceptacja własnej osoby, zadowolenie z siebie, wynikające z uznania własnej mocy i własnych zalet, co jest możliwe jedynie w przypadku człowieka mądrego i co jest przeciwieństwem pychy. Jest też rzeczą słuszną, by człowiek żyjący zgodnie z rozumem kierował się wówczas własnym dobrem, bo przecież tak czyniąc, działa on na rzecz własnej natury, a ta jest czymś najcenniejszym.” s. 54 – cytat jest o wiele dłuższy i opisuje też relację ze społeczeństwem, dbanie o ciało i życie zgodne z naturą jako balans między przyjemnościami, a wyrzeczeniem

„I Hobbes konkluduje: „Tak więc na pierwszym miejscu stawiam jako ogólną skłonność wszystkich ludzi stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej mocy, które ustaje dopiero ze śmiercią.” s. 60

„W pytaniu o samorealizację filozofia Nietzschego stanowi prawdziwą zagadkę. Z jednej strony trzeba stwierdzić, iż głoszone przez niego postulaty moralne są wręcz zaprzeczeniem wszystkiego, co wyliczają „klasycy” samorealizacji. Z drugiej jednak strony prawo do wyrażania własnej natury formułuje Nietzsche niezwykle dobitnie. […] Postrzegając samego siebie jako totalnego burzyciela istniejącego ładu i przyjętych powszechnie norm moralnych, Nietzsche mniej jest skłonny do tworzenia szczegółowego zestawu postulatów, koncentrując się na przedstawieniu wizji człowieka modelowego – „nadczłowieka”, tego symbolu pełni człowieczeństwa. Dowiadujemy się jednak znacznie dokładniej, czym lub kim nadczłowiek nie jest, niż kim jest.” s. 72

„Tym, czego chce człowiek, czego chce najdrobniejsza cząstka żywego organizmu, jest przybór mocy. Człowiek w swoim działaniu nie kieruje się celami, jakie sobie stawia świadomie. W rzeczywistości człowiek działa „albo z ochoty (z przepełniającego poczucia siły, które musi się wyzwolić lub znaleźć zadośćuczynienie) […] A więc człowiek nie działa dla szczęścia, pożytku lub po to, by przemóc niechęć; raczej wyzwala się pewna ilość siły, uchwytującej coś, czy może się ona zaspokoić. To co zwie się <<celem>> jest w istocie środkiem do tego mimowolnego procesu. Jedna zaś i ta sama ilość poczucia siły może się rozładować na tysiąc sposobów: jest to <<wolność woli>>” s. 73 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Nietzschego!

„Do pojęcia istoty żywej należy, że musi ona wzrastać – że poszerza swą władzę i w konsekwencji musi zagarnąć w siebie obce siły […]; egoizm agresywny i egoizm defensywny to nie kwestia wyboru czy wręcz <<wolnej woli>>, lecz fatalność samego życia.” s. 76

„Nietzsche tak dobitnie, jak tego nikt do tej pory nie zrobił, pokazuje, że realizacja samego siebie jest też w pewnym sensie wykraczaniem poza siebie. Nadczłowiek, człowiek doskonały jest tym, który daje, a nie tym, który tylko bierze. W tym sensie pobieranie energii z zewnątrz jest poszerzeniem własnej mocy i zarazem możliwością uzewnętrzniania jej. Dlatego też nie przypadkiem Nietzsche utożsamia „wolę mocy” z wolnością. Pełne, swobodne wydatkowanie energii, to właśnie mówiąc w innej terminologii „samorealizacja”. Przejawem owej woli mocy, „życia” w człowieku są uczucia, potrzeby, instynkty – intelekt jest czymś wtórnym i nie stanowi o istocie człowieka, choć Nietzsche nigdy nie negował jego znaczenia.” s. 77

„Widać to w Nietzscheańskiej charakterystyce „człowieka dionizyjskiego”, „podzwrotnikowego”, człowieka, który działa zgodnie z własną naturą: „Jest to bogactwo osobistości, pełność siebie, przelewanie się i dawanie siebie, instynktowne czucie się dobrze i przytakiwanie sobie, co rodzi wielkie ofiary i wielką miłość; jest to silne i boskie samolubstwo, z którego te afekty wyrastają, jak i chęć stania się panem, jak sięganie poza obręb własny, jak pewność wewnętrzna, że się ma prawo do wszystkiego”. Człowiek dionizyjski, to, „człowiek świąteczny”, przeniesiony w czas niezwykły, czas wyróżniony, człowiek, który nie ma nic wspólnego z codzienną, przyziemną aktywnością, tę pozostawia się ludziom niższym.” s. 80 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Nietzschego!

„Bardzo podobną koncepcję „spontanicznych wyborów” dokonywanych przez człowieka, który uzyskuje samorealizację, rozwinie później Abraham Maslow. Chęć panowania jest w gruncie rzeczy oznaką słabości. „Możne natury panują, jest to konieczność, nie kiwnąwszy nawet palcem. Choćby się zakopały na całe życie w domku z ogródkiem”. Co więcej, „nadmiar mocy” powoduje, iż nadczłowiek może być skłonny do pomagania innym. „Nad wszystkim góruje poczucie pełni, potęgi, które pragnie się przelać, szczęścia, jakie daje wielkie wzmożenie, świadomość bogactwa, które chciałoby się rozdarować i rozdać: gdyż człowiek dostojny również pomaga nieszczęśliwemu, nigdy wprawdzie lub prawie nigdy z litości, a tylko z popędu, poczętego z nadmiaru mocy”. s. 83 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Nietzschego!

„Człowiek wyższy musi tworzyć, tzn. wyrażać swą wyższość wobec innych – czy to jako nauczyciel, czy też jako artysta. Twórczość, według współczesnych koncepcji psychologicznych, tak mocno związana z samorealizacją, jest zdaniem Nietzschego naturalnym sposobem „komunikowania siebie”, „wyrażania swej wyższości wobec innych” – właśnie dlatego zapewne nauczanie i twórczość artystyczna zostają uznane za równoważne rodzaje aktywności.” s. 84 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Nietzschego!

„Uznanie, iż celem życia człowieka jest rozwijanie jego mocy „zgodnie z prawami natury” jest zasadniczym przesłaniem budowanej przez niego [Fromma] „etyki humanistycznej”. „Dobrem w humanistycznej etyce jest afirmacja życia, rozwijanie mocy człowieka; cnotą – odpowiedzialność za swą własną egzystencję. Zło jest sparaliżowaniem mocy człowieka; występek to brak odpowiedzialności za siebie”. s. 91 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Fromma!

„Bowiem zdaniem Fromma całkowicie błędne jest przekonanie, iż człowiek do działania potrzebuje specjalnych bodźców w postaci nagród i kar. „Normalną jednostkę cechuje wewnętrzna tendencja do rozwoju, do wzrostu i do życia produktywnego […]. Zdrowie psychiczne, podobnie jak zdrowie fizyczne, nie jest celem, do którego realizacji człowiek jest zmuszany przez siły zewnętrzne, ale jest wewnętrzną tendencją człowieka, której stłumienie wymaga silnych środowiskowych czynników działających przeciwko niemu”. Wynika to z faktu dysponowania ową nadwyżką energii. Jak pisze Fromm: „siła do działania wytwarza potrzebę jej użycia, a niemożność jej zużytkowania prowadzi do stanu bezładu i nieszczęśliwości”. s. 97-98 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Fromma!

„Proces samorealizacji musi się dokonywać poprzez nieustanne ćwiczenie, nieustanną praktykę. W tym sensie zagrożeniem dla samorealizacji może być wewnętrzna tendencja do lenistwa, bierności, czy też utrata zaufania do samego siebie. Są to przeszkody, które leżą w nas samych i od nas samych zależy ich przezwyciężenie.” s. 102

„Aktywność jest warunkiem zarówno samourzeczywistnienia, jak i szczęścia. „Szczęście jest osiągnięciem uzyskanym dzięki wewnętrznej produktywności; dokonaniem człowieka, nie zaś darem bogów”. Tak rozumiane szczęście jest sumą radości przeżywanej przy dokonywaniu kolejnych aktów działania. „Szczęście jest oznaką, że człowiek znalazł odpowiedź na problem egzystencji ludzkiej; jest nią produktywna rywalizacja jego potencjalnych możliwości, a zarazem poczucie jedni ze światem oraz z sobą samym. Wydatkując energię produktywnie zwiększa on swe moce twórcze; <<płonie, nie spalając się>>” Chociaż, jak to wynika z poprzednich stwierdzeń, twórcza aktywność człowieka to działalność spontaniczna, to jednak sam fakt aktywności wynika z „natury ludzkiej”. Aktywność jest niejako wymuszana przez sytuację rozdarcia wynikłego z oderwania człowieka od natury. To mając na myśli, stwierdza Fromm, iż w człowieku nie ma nic takiego, jak wrodzony pęd do postępu – samorealizacja jest rezultatem egzystencjalnej sytuacji człowieka, wewnętrznej sprzeczności jego losu. Tak więc, w myśl tej koncepcji, jesli człowiek nie ma być jednostką chorą i sfrustrowaną, niejako jest zmuszony do realizowania własnej mocy. „Po utracie raju, jakim była jedność człowieka z naturą, stał się on wiecznym wędrowcą […]. Musi iść niestrudzenie naprzód, ponieważ pcha go nieustający pęd do poznania, uczynienia znanymi rzeczy nieznanych, by zapełnić puste przestrzenie swej wiedzy. Musi przybliżyć sobie samemu i wyjaśnić sens swojej egzystencji”. s. 103-104 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Fromma!

„Sprzeczności stanowią element napędowy działań człowieka. W ciągu całego swego życia musi on je rozwiązywać, a rozwiązania, jakie przyjmuje albo czynią z niego w pełni wartościowego człowieka, albo mają charakter nerwicowy; prowadzą do choroby lub są już jej przejawem. Życie ma tylko taki sens, jaki człowiek mu nadaje poprzez własną aktywność. Wybór rozwiązań zależy wyłącznie od nas samych, od naszych wolnych decyzji, człowieka nie determinują bowiem jego popędy biologiczne. Ogranicza go jedynie własna świadomość, która daje mu nieprawdziwy, zniekształcający obraz rzeczywistości. Prawda jest domeną nieświadomości, ale na skutek działania wielu czynników jest ona przeważnie niedostępna.” s. 106

„Miłość, wyrażając się w szacunku, odpowiedzialności i dążeniu do zapewnienia kochanej osobie szczęścia i możliwości rozwoju, musi więc objąć nas samych. „Człowiek ma tylko jeden rzeczywisty interes – pełny rozwój swych potencjalnych możliwości jako istoty ludzkiej. Podobnie, jak trzeba poznać jakąś osobę i jej rzeczywiste potrzeby, aby ją kochać, powinno się poznać swą własną istotę, aby zrozumieć, jakie są jej interesy i w jaki sposób dążyć do ich realizacji”. Podsumujmy: Tylko uważne i pełne miłości skierowanie się na samego siebie umożliwi własny rozwój i właściwy stosunek do innych ludzi i całego świata.” s. 110 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Fromma!

„Właśnie na buddyzm powołuje się Fromm wówczas, gdy powiada, że radość jest uczuciem, które może się pojawić dopiero wtedy, kiedy człowiek pozbędzie się tego typu pragnień [przyjemności zmysłowych/zewnętrznych – przyp. MP] i potrzeb, kiedy z dążenia do posiadania przejdzie ku dążeniu do bycia. W swej najczystszej formie jest to stan radości, jaki właściwy jest nirwanie. Jest to stan możliwy do osiągnięcia na różnych drogach i paralela, jaką przeprowadza Fromm między psychoanalizą i buddyzmem zen, ma niewątpliwie na celu ukazanie człowiekowi wielu dostępnych dla niego dróg pooszukiwania samego siebie. Celem psychoanalizy, podobnie jak to jest w przeżyciu mistycznym czy w drodze zen, nie jest teoria, lecz przemiana. Szczególny rodzaj poznania prowadzi do uzyskania nowego rodzaju wiedzy, a ta wiedza powoduje, że człowiek staje się sobą prawdziwym. Taki właśnie charakter ma „uświadomienie nieświadomości”.” s. 113

„Uwikłana w rozważania nad hierarchią potrzeb pojawia się – jeszcze jedna – definicja samorealizacji: „Wydaje się, iż istnieje dla całej ludzkości jedyna i ostateczna wartość, jakiś odległy cel, do którego dążą wszyscy ludzie. Różni autorzy różnie go nazywają: samoaktualizacją, samorealizacją, integracją, zdrowiem psychologicznym, indywiduacją, autonomią. zdolnością twórczą, produktywnością, lecz wszyscy oni się zgadzają, iż chodzi tu o zdanie sobie sprawy z potencjalności danej jednostki, to znaczy o stawanie się w pełni człowiekiem, tym wszystkim, czym osoba może się stać”. s. 116-117 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Maslowa!

„Wszystko to stanowi przeszkody na drodze do samorealizacji. Własna indywidualna natura człowieka, „podstawowy rdzeń osobowości”, jest „słaba, delikatna i subtelna”, nie ma siły i prężności instynktu. Równocześnie Maslow wielokrotnie stwierdzał, że tylko pewien opór, pokonywanie przeciwności, dyscyplina i wyrzeczenia prowadząc do wzmocnienia „ja”, są, jak się wydaje, początkiem drogi samorealizacji.” s. 119

„[…] jak pisze Maslow, powołując się przy tym z kolei na Fromma, wszyscy posiadamy szczególny rodzaj świadomości, w której zawarta jest sfera norm moralnych: istnieje ona „w naszej świadomości, którą mamy wszyscy w mniejszym lub większym stopniu. Jest to <<świadomość wewnętrzna>>, oparta na nieświadomej i przedświadomej percepcji naszej natury, naszego własnego przeznaczenia lub naszych własnych zdolności i naszego własnego <<powołania życiowego>>. Nalega ona, byśmy byli wierni naszej wewnętrznej naturze, byśmy się jej nie wypierali ze słabości albo dla korzyści lub z jakiegokolwiek innego powodu. Ten, kto zmarnuje swój talent, urodzony malarz, który nie maluje, lecz sprzedaje pończochy, człowiek obdarzony inteligencją, który prowadzi jałowy żywot, człowiek świadomy prawdy, który milczy, tchórz, który wyrzeka się męstwa – ci wszyscy ludzie głęboko odczuwają wyrządzoną sobie samym krzywdę i pogardzają sobą.” s. 124 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Maslowa!

„Odpowiedź na takie zarzuty [o wysokim egoizmie osób aktualizujących się – przyp. MP] zawiera się, jak sądzę, przede wszystkim w jeszcze jednej niezmiernie istotne właściwości opisywanej jednostki. Jest ona „z natury” bardziej niż inni ludzie zdolna do spontanicznej i bezinteresownej miłości. Właśnie ten problem był szeroko prezentowany w znanej książce Fromma „Sztuka miłości”, jest też ważnym elementem koncepcji Maslowa. Owa zdolność do miłości jest niejako gwarancją prawidłowych relacji z innymi osobami. „Samorealizacja – pisała już Karen Horney – nie zmierza wyłącznie, ani nawet głównie, do rozwijania specyficznych zdolności indywidualnych. Jądrem tego procesu jest ogólny rozwój potencjalnych sił ludzkiej istoty. Obejmuje zatem przede wszystkim rozwijanie w jednostce zdolności do dobrego współżycia z innymi ludźmi.” s. 126 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Karen Horney!

„Stopniowo człowiek uczy się wyodrębniać i preferować takie cele, które będzie mógł uznać za własne. Jak każdy proces połączony z braniem za siebie odpowiedzialności, jest to proces trudny i często bolesny.” s. 138

„’Stawanie się sobą’, samorealizacja, to proces pozytywny i godny zaufania. Gdyby wszyscy ludzie mogli ją podjąć, to – konkluduje Rogers – „na podstawie zarówno przesłanek filozoficznych, jak i własnych obserwacji” – społeczeństwo złożone z ludzi, którzy osiągnęli samoaktualizację stałoby się lepsze i sprawniej funkcjonujące. Czulibyśmy się w nim wszyscy lepiej, ponieważ nie musielibyśmy starać się być innymi, niż jesteśmy naprawdę. Moglibyśmy koncentrować się na istotnych sprawach, zamiast udowadniać, że jesteśmy dobrzy i moralni. Moglibyśmy posługiwać się całą naszą twórczą wyobraźnią w rozwiązywaniu problemów, zamiast dążyć do usprawiedliwiania i tłumaczenia swych motywów. Otwarcie można by realizować własne interesy, tak samo jak przejawiać troskę o innych ludzi, dbając o to, aby te dwa sprzeczne dążenia pozostawały w pełnej równowadze. Moglibyśmy realizować własne twórcze plany, zamiast starać się o to, by być takimi, jak oczekują od nas inni, lub jakimi uważamy, że powinniśmy być. Podstawowe problemy świata mogłyby być rozwiązywane poprzez porozumienia i negocjacje. Indywidualna samorealizacja może więc prowadzić do powstania lepszego społeczeństwa przyszłości.” s. 140

„Tak na przykład Ken Wilber stwierdza, iż wiele przekonań właściwych temu nurtowi jest wyrazem nie transpersonalnego samorozwoju, lecz ukrytego poza nimi narcyzmu, wyrażającego się między innymi w przekonaniu o rzeczywistej sile sprawczej „prawdziwego Ja”, jego zdolności do kierowania biegiem wydarzeń, do samowyleczenia z najcięższych chorób, co wywołuje w ludziach chorych, doświadczonych przez tragedie życiowe poczucie winy, iż nie umieli ich przezwyciężyć, iż „sami je wywołali”: „Sądzę, iż hiperindywidualistyczna kultura Ameryki, która sięgnęła zenitu w <<dekadzie ja>>, przyspieszyła regres do poziomu magicznego i narcystycznego.” s. 208 Cytaty z autorki przeplatają się z cytatami z pism Wilbera!

„Bowiem samorealizacja, stawanie się sobą, chociaż jest procesem skoncentrowanym na indywidualnym „ja”, nie oznacza postawy egocentrycznej czy egoistycznej – wyzwala ona w ludziach lepsze rozumienie drugiego człowieka, chęć przychodzenia z pomocą, zdolność do – ogólnie mówiąc – lepszych kontaktów z innymi ludźmi. Społeczeństwo złożone z jednostek, które osiągnęły samorealizację, w którym każdy pojedynczy człowiek działa „zgodnie z własną naturą”, byłoby społeczeństwem sprawnie funkcjonującym, w którym każdy mógłby odnaleźć odpowiednie dla siebie miejsce, działać bez poczucia wyobcowania, swobodnie przejawiając swoje najlepsze cechy. (Jak się wydaje, taka interpretacja mogłaby się odnosić nawet do poglądów Nietzschego, z tym że tam dla różnych ludzi byłyby różne modele samorealizacji, co zresztą jest zgodne z istotą tego pojęcia). Łączy się z tym następna myśl: samorealizacja w swoim pełnym wymiarze jest przekraczaniem jednostkowego „ja” na rzecz zjednoczenia się z czymś, co go przekracza – z Bogiem, Wszechświatem, Absolutem, Wyższą Świadomością, Uniwersalną Wolą. w wielu teoriach samorealizacji (z wyjątkiem koncepcji Oświeceniowych) tak rozumiane stawanie się sobą jest bliskie doświadczeniom mistycznym, niekiedy nawet następuje tu pełne utożsamienie tych pojęć. Koncepcje samorealizacji ukazują nam krzepiący obraz ludzkich możliwości, realizowanych w konkretnym społeczeństwie, tu i teraz, przez ludzi mądrych, pogodnych i szczęśliwych.” s. 233

Cytat #1 – Peter Sloterdijk 'Musisz życie swe odmienić’

przez Michał Piotrowski

o 2023-11-25

w Cytaty

Pojawia się on w momencie, w którym Zaratustra, ten prorok koncypowanego już nie po platońsku wydźwigania się człowieka ponad siebie, konfrontuje się zaraz na początku swojej misji z faktem, że większość ludzi nie myśli o tym, żeby być czymś więcej niż to, czym są.

Gdyby ustalić uśredniony kierunek, w którym zmierzają ich pragnienia, to okaże się, że chcą tego, co mają, tylko w bardziej komfortowym wydaniu. Taki stan kultury pragnień stanowi punkt wyjścia „Mowy o Ostatnim Człowieku”, będącej atakiem na publiczność. W tej drugiej improwizowanej mowie – pierwsza zwiastuje nadczłowieka – opisane zostaje stworzenie zasługujące na pogardę najwyższą pod słońcem, człowiek bez tęsknot, skończony kołtun, który wynalazł szczęście i wygrzewa się w słońcu na basenie, oglądając się za przechodzącymi babkami – z jakiego innego powodu miałby puszczać oko?

Jednak Zaratustra przeliczył się ze swoją przemową – można by ją zresztą nazwać pierwszym wirtualnym popwydarzeniem w historii filozofii. Próbując przemówić do dumy i godności słuchaczy, doszedł do wniosku: oni już takowych nie posiadają i nie są zainteresowani ich odzyskaniem. Stąd właśnie odzew rozpalonej publiki, która po nieudanej prowokacyjno-terapeutycznej interwencji Zaratustry woła: daj nam tego ostatniego człowieka!

Na to Zaratustra nie znajduje odpowiedzi. Od tego momentu dzieli ludzi na publiczność i przyjaciół. Do publiczności zalicza się ten, kto jest w stanie zapytać: i co mi z tego, że wydźwignę się ponad siebie?

Peter Sloterdijk, „Musisz życie swe odmienić”